રાજગૃહી નગરીમાં જ્યારે શ્રેણિકરાજા રાજ્ય કરતા હતા ત્યારની આ વાત છે. રાણી ચેલ્લણા સાથે રાજા મહેલની ખીડકીમાં બેઠા હતા.  અષાઢની મેઘલી રાત હતી, ઝરમર મેઘ વરસતો હતો ને વિજળી પણ ચમકતી હતી. મહેલથી થોડે જ દૂર નદીમાં પાણી ઉભરાતા હતા. નદીમાં તણાઇ આવતા લાકડા એક માણસ પાણીમાં પડી ખેંચીને કાંઠે લાવતો હતો. વિજળીના ચમકારામાં આ દૃશ્ય ચેલણા રાણીએ જોયું અને આýાર્ય થયું, કારણ કે શ્રેણિકના રાજ્યમાં કોઇ દુઃખી નથી તો આપણા જ નગરમાં આવો ગરીબ માણસ વસે છે?  રાજાએ તરત માણસ મોકલી તે ગરીબ માણસને બોલાવ્યો અને પુછ્યું `એલા તું કોણ છે? આખું નગર ઘરમાં બેસી આનંદ માણે છે ત્યારે તું આવું સાહસ અને પરિશ્રમ શાને માટે કરે છે? ઉત્તર આપતા તેણે કહ્યું `મહારાજ! હું વણિક છું, મારું નામ મમ્મણ છે, મારા ઘરે બળદની એક સારી જોડ છે તેમાં એક બળદનું એક શિંગડું બનાવવું બાકી છે તે માટે હું સતત પ્રયત્ન અને ચિંતા કર્યા કરું છું.
આ સાંભળી વિસ્મિત થયેલા રાજાને થયું `કેવાંક બળદ હશે? બિચારો કેવો ધ્રુજે છે વરસાદના પવનમાં લાવને હું જ તેનું શિંગડું કરાવી દઉં ને રાજાએ પૂછ્યું `કેટલા દ્રવ્યનો વ્યય એ એક શિંગડું પુરુ કરવામાં થાય?' મમ્મણે કહ્યું મહારાજ એ તો જોયા વિના આપને ખબર નહી પડે, જેવા ત્રણ શિંગડા છે તેવું જ ચોથું પણ કરાવવાનું છે.' સાંભળીને કૌતુક પામેલા રાજા રાણી સાથે બીજા દિવસે મમ્મણના ઘરે ગયા એક પછી એક ઓરડા વટાવી અંદર એક અંધારીયા ઓરડામાં તેઓ પહોંચ્યા અને ખોલતા જ ઓરડો ઝળહળ થવા લાગ્યો, જોયું તો બે મોટા સોનાના રત્નજડીત વૃષભ ઊભા હતા, જ્યાં એવા ઉચિત હોય ત્યાં તેવા જ રત્નો તેમાં ગોઠવેલા હતા. શિંગડા, ખરી, મોઢું વગેરે રિષ્ઠ રત્નોથી બનાવેલા, આંખો પણ જાણે સાવ સાચી જણાય તેવા દુર્લભ રત્નોની હતી. આ વૃષભ (બળદો) તેનો ઘાટ, સોના-રત્નોની ઝીણવટભરી ચમત્કારી રચના જોઇ રાજા તો માથું ધુણાવવા લાગ્યા. રાણીને કહ્યું `આવા રત્નો તો આપણાં રાજકોષમાંય નથી આને ક્યાંથી આપવું? ક્યાંથી આપણને પોષાય? આપણી શક્તિ બહારની વાત છે. આવા બળદ તો ક્યાંય જોવા મળે તેમ નથી. મમ્મણશેઠ! તમે હવે શી રીતે આ કાર્ય પુરુ કરશો?
મમ્મણે કહ્યું સ્વામી! આ શિંગડા માટે મારો પુત્ર વહાણવટું કરે છે અમે જરાય ખોટો ખર્ચ કરતા નથી, સમય જરાય કોઇ વેડફતા નથી. રાંધવા ખાવામાં એક જ વસ્તુ `ચોળા' એક તપેલામાં તૈયાર, ઉપર થોડું તેલ નાખવાનું! એવા સ્વાદિષ્ટ લાગે કે ન પૂછો વાત. હું કોઇ ધંધો કરું તો મૂડી રોકાય, ખોટું સાહસ કરવું પડે, હાનિ પણ થાય, માટે રાતના તણાતા લાકડા ભેગા કરી વેચું છું. કોઇવાર આમાં ઓચિંતો લાભ પણ થઇ જાય આમાં મને મળી રહે છે. એટલે શિંગડું તૈયાર થઇ જશે. ઘણા વખતથી એક જ ઇચ્છા છે કે આ બળદનું સુંદર જોડલું તૈયાર થઇ જાય.
મમ્મણની અસીમ કંજુસાઇ જોઇ રાજા-રાણી એકબીજાની સામે આંખો ફાડી જોવા લાગ્યા, તેઓ મોઢામાં આંગળા નાખી ગયા. અરે! આવી કૃપણતા! રાજા-રાણી અકલ્પ્ય આýાર્ય પામી ઘરે પાછા આવ્યા. મમ્મણ બિચારો કાળી મજૂરી કરતો રહ્યો. છેવટે તેનું જીવન પુરું થઇ ગયું પણ ઇચ્છા પૂરી ન થઇ મરીને તે ઘોર પરિગ્રહની કાંક્ષાથી નરકમાં ગયો.

પોતનપુર નામના નગરમાં વિદ્યાપતિ નામનો વેપારી રહેતો હતો. તેની પત્નીનું નામ શૃંગાર સુંદરી હતું. પૂર્વભવમાં કરેલી આરાધનાના પ્રભાવે તેની પાસે સમૃદ્ધિની રેલમછેલ હતી. માત્ર તેની પાસે સંપત્તિ જ પુષ્કળ હતી એમ નહિ ગુણો પણ અઢળક હતા.  જિનેશ્વર પરમાત્મા તથા તેમના શાસન પ્રત્યે તીવ્ર રાગ હતો. ઉત્કટ શ્રદ્ધા હતી. પ્રાપ્ત થયેલા ધનનું અભિમાન તો જરાય નહોતું. પોતાના ભોગવટા માટે જેટલા ધનનો ઉપયોગ કરતો હતો તેના કરતા વધારે દાનમાં વાપરતો હતો. તેના આવા ગુણોના પ્રભાવે લક્ષ્મીદેવી સતત તેનું સાન્નિધ્ય કરતી હતી. દિન, પ્રતિદિન તેની પાસે સંપત્તિ વધતી જતી હતી.
એક રાત્રિની વાત છે, વિદ્યાપતિ શેઠ સૂતા હતા અને અચાનક રૂમઝુમ રૂમઝુમ અવાજ આવવા લાગ્યો, ઝાંઝરનો રણકાર થયો. શેઠ ઝબકીને જાગી ગયા, આંખો ચોળવા લાગ્યા ત્યાં તો સામે શેઠજીને સાક્ષાત લક્ષ્મી દેવીના દર્શન થયા, દેવી એ કહ્યું તમારા પુણ્યના પ્રભાવે અત્યાર સુધી હું અહી રહી છું, પણ હવે તમારું પુણ્ય પરવારવાનું છે. બસ! નવ દિવસ માટે જ હું અહીં છું, પછી તમારા ઘરેથી હું ચાલી જવાની છું. આટલું કહીને લક્ષ્મીમાતા અદૃશ્ય થઇ ગયા.
વિદ્યાપતિ શેઠ વિચારમાં વડી ગયા `શું આ સત્ય છે કે સ્વપ્ન? ચીમટો કાઢી તેમણે ખાતરી કરી લીધી ના, સ્વપ્ન નથી નIર સત્ય છે! શું હું નવ દિવસ પછી નિર્ધન થઇ જઇશ? આવા વિચારો આવવા લાગ્યા ત્યાં તેમની પત્ની શૃંગારસુંદરી એ તેમને જાગતા જોઇ પૂછ્યું, શું થયું કેમ ઉદાસ છો?

વિદ્યાપતિએ તેને હકિકતની જાણ કરી અને `નવ દિવસ પછી હું વિદાય લઉ છું' માતા લક્ષ્મીના શબ્દોથી હું ખળભળી ગયો છું, તેઓ જાતે જ આવીને કહી ગયા તો તેમને શી રીતે રોકી શકાય? તેઓ જશે તો આપણું શું થશે? એ વિચારે હું મુંઝાઇ ગયો છું.
જિનશાસનને પામેલી આ શ્રાવિકા તો આ શબ્દો સાંભળતા હસી પડી, વિવેક પૂર્વક તેણે જવાબ આપ્યો, સ્વામી, લક્ષ્મી તો ચંચળ છે કદી કોઇને ત્યાં કાયમ રહેનારી નથી, વળી આપણે તો મોક્ષાર્થી જીવો છીએ ત્યાં પહોંચવામાં રૂકાવટનું કામ લક્ષ્મી કરે છે તેની પાછળ આસક્ત થઇને શું કામ છે? જ્યાં સુધી આપણું પુણ્ય જોર કરતું હતું, ત્યાં સુધી આપણે તેને ભોગવ્યું હવે જો પુણ્ય પરવારતું હોય અને તેથી લક્ષ્મી ચાલી જતી હોય તો આપણે તેને પ્રેમે વિદાય આપવી જોઇએ. લક્ષ્મી જાય તો ભલે જાય, આપણી સજ્જનતા ન જવી જોઇએ. આપણો વિવેક નાશ ન પામવો જોઇએ. લક્ષ્મીની રેલમછેલ મળી તો આપણે સુપાત્રદાન, સાતક્ષેત્રમાં વ્યય વગેરે કરવા દ્વારા સદુપયોગ કરી લીધો. હવે ગરીબી આવે તો આપણે તપýાર્યાનો માર્ગ લેવાનો. દાનનું જેટલું માહાત્મ્ય છે તેટલું તપનું પણ છે તેને સાધવાનો અવસર આવી રહ્યો છે. આપણે હજુ વધુ ઉલ્લાસિત થઇ આવનાર પરિસ્થિતિને વધાવવા તૈયારી કરવી જોઇએ. અને લક્ષ્મી તો હજુ આપણી પાસે જ છે ને એ તો દસમા દિવસે જવાની છે. તે જાય તે પહેલાં જ આપણે તેને માનભરી વિદાય કેમ ન આપીએ? નવે દિવસ આપણે જ તે સંપત્તિને સાતક્ષેત્રમાં છુટા હાથે વાપરીએ. ત્યાર પછી ભગવાને બતાડેલ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત લઇ સામેથી લક્ષ્મીદેવીને પ્રેમે વિદાય આપીએ બરોબરને?
બન્ને જણ આ મતથી સંમત થઇ સવારથી જ દાન દેવાનું શરૂ કરી દેવું તેવો નિર્ણય લઇ ઘસઘસાટ સૂઇ ગયા. સવાર પડતા જ શેઠ-શેઠાણીએ મન મૂકીને દાન દેવાનું શરૂ કર્યું. બધું જ દઇ દેવું એવા ભાવમાં સ્થિર રહી બધું જ લૂંટાવી દીધું આવતીકાલની પણ ચિંતા નથી પછી વિદ્યાપતિ શેઠે પરિગ્રહ પરિમાણવ્રત સ્વીકાર્યું અને દરેક વસ્તુનું પરિમાણ નIાળ કર્યું. ઓછામાં ઓછો પરિગ્રહ જોડે રાખવો અને ધીમે ધીમે વિતરાગ દેવની જેમ જ નિષપરિગ્રહી થવું તેવી વૈરાગ્યની ધુણી લાગવા લાગી. પરમાત્માનો માર્ગ તેને સમજાઇ ગયો, ધન, સંપત્તિ અને સાંસારિક સામગ્રીઓ ઉપર મોહ ઓછો થયો.
પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત લીધા પછી તેણે પોતાની પત્નીને કહ્યું, સવાર પડશે, યાચકો આપણી પાસે દાન મેળવવા આવશે, પણ આપણી પાસે તો હવે કાંઇ જ નથી તેમને આપ્યા વિના તેમના દીન-મુખને જોઇ આપણે શી રીતે જીવી શકશું? તેના કરતા મને લાગે છે કે આજે મધ્યરાત્રીએ જ આપણે આ ગામ છોડીને બીજે જતા રહીએ. આપણા વ્રતનું બરાબર પાલન કરવાપૂર્વક સમાધિમય જીવન જીવીએ. મધ્યરાત્રીએ જાગી દીવડો પ્રગટાવ્યો, પણ આ શું? આýાર્ય!!! ગઇ કાલે તમામ સંપત્તિ દાનમાં આપી દીધી, ઘરમાં કાંઇ જ નહોતું છતાં આખું ઘર પહેલાની જેમ સંપત્તિથી ઊભરાયેલુ દેખાયું બન્ને એક બીજા સામે જોવા લાગ્યા. શેઠે કીધું દસમા દિને તો આ લક્ષ્મી જવાની જ છે પણ આપણે તો સાંજ પહેલા જ બધી લક્ષ્મી દાનમાં આપી તોય લક્ષ્મી જવાનું નામ લેતી નથી, પણ આપણે નIાળ કરેલા પરિગ્રહ પરિમાણથી વધારે આપણાથી ન રખાય માટે કાલે સવારે આ બધું જ આપી દઇશું. બીજા દિવસે સવારે બધી જ લક્ષ્મી દાનમાં આપી દીધી છતાં ત્રીજા દિવસે સવારે પણ ઘર સંપત્તિથી પાછું છલકાઇ ગયું. તેમ નવ દિવસ સુધી ચાલ્યા જ કર્યું અને નવમા દિનની રાત્રીએ બન્ને એકદમ નિýિાંત બની ગયા, હાશ! હવે છુટશું આવતી કાલે દસમો દિવસ છે, લક્ષ્મીજી વિદાય લેશે આપણે આત્મિક આરાધનામાં વધુ લીન બનશું. મધ્યરાત્રીનો સમય થયો. રૂમઝુમ રૂમઝુમ અવાજ ફરી સંભળાયો. અને લક્ષ્મી દેવી એ પાછા દર્શન દીધા, વિદ્યાપતિ કહે છે, પધારો માતા ! હું આપને પ્રેમે વિદાય આપું છું, આપ ખુશીથી હવે પધારો.'
`અરે ભાગ્યશાળી! તે તો કમાલ કરી દીધી લગાતાર નવ દિવસ સુધી દાન દઇને તે એવું અઢળક અને તીવ્ર પુણ્ય બાંધ્યું છે કે હું હવે અહીં જ બંધાઇ ગઇ છું. જવા માગું તો પણ જઇ શકું તેમ નથી. હવે હું તારુ ઘર છોડીને ક્યાંય નહિ જઇશ. તુ તારી ઇચ્છા પ્રમાણે હવે સુખ માણ' આમ કહી લક્ષ્મી માતા અદૃશ્ય થઇ ગયા. વિદ્યાપતીએ શેઠે નજર કરી તો આખી હવેલી ધન-ધાન્ય અને સંપત્તિથી ભરેલી હતી. શૃંગારસુંદરી પણ નજરોનજર પુષ્કળ સંપત્તિના ભંડારો જોઇને આýાર્ય પામી. તેના મનમાં ખાતરી થઇ ગઇ કે પુણ્યના પ્રભાવે હવે લક્ષ્મીજી અહીં જ સ્થિર થઇ ગયા છે. વિદ્યાપતિ શેઠનો અંતરાત્મા હવે અત્યંત જાગી ગયો હતો, ચંચળ લક્ષ્મી અને તેની અસારતાને તેને સાક્ષાત અનુભવી લીધી હતી. તેને કહ્યું જો રોજ રોજ આપણે સંપત્તિનું દાન કરતા રહીશું ને રોજ રોજ નવી સંપત્તિ આપણને પ્રાપ્ત થયા કરશે. એમ તો આપણને દાનનું વ્યસન પડી જશે, વળી મન તો ચંચળ છે, લાલચુ છે કદાચ વધુ ધન જોઇને લલચાઇ જાય તો મારું પાંચમું પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત તુટી જાય. ના.. ના.. એ તો કોઇ રીતે ન પોષાય. તેથી મને લાગે છે કે આપણે ઘર છોડીને દૂર દૂર કોઇ ગામડામાં ચાલ્યા જઇએ અને આ લક્ષ્મીની મોહમાયામાંથી મુક્ત બનીયે.
પતિની ધર્મપ્રિયવાણી સાંભળી શૃંગારસુંદરીને ઘણો આનંદ થયો, બન્ને નવકારમંત્રનું સ્મરણ કરતાં કરતાં નગર બહાર જવા આગળ વધ્યા. જે પુણ્યાત્માઓ પોતાની ઇચ્છાને અટકાવી અલ્પ પરિગ્રહી અને અલ્પ આરંભી બને છે તેઓને સુખ સમૃદ્ધિ મળે છે તેમ જ ધર્મની પ્રાપ્તિ અને સિદ્ધી સ્હેજ માત્રમાં મળે છે. વિદ્યાપતિ શેઠ અને શૃંગાર સુંદરી ક્રમશઃ સંયમસૂરિ નામના આચાર્ય ભગવંત પાસે દીક્ષા જીવન સ્વીકારી જ્ઞાન-ધ્યાનની સાધના આરંભી. ઘોર તપýાર્યા આદરી દોષોનું દહન કરી આત્માને નિર્મળ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો, છેલ્લે સમાધિપૂર્વક કાળધર્મ પામીને સ્વર્ગમાં ગયા. ક્રમશઃ પાંચ ભવો આ સંસારમાં કરીને, છેલ્લે તેઓ મોક્ષમાં સિધાવ્યા.